LES 8 @ AKTEN VOOR DE SCHEPENBANK - 1

menu | inleiding en inhoud | oefening 1 | oefening 2 | oefening 3 | oefening 4 | oefening 5

 

Inleiding

Deze en volgende les zijn gewijd aan de schepenakten ofwel akten die voor de plaatselijke schepenen of wethouders werden gepasseerd. Overdrachten (transporten) en bezwaringen (hypotheken) van onroerend goed moesten in beginsel voor schepenen van de plaats waar het goed gelegen was, gepasseerd worden. Dat was een regel die al in de 15e eeuw bestond, maar door keizer Karel V in jaren 1520-1540 nog eens werd bevestigd. Men noemt dit de vrijwillige rechtspraak. Deze beperkte zich niet tot transporten en hypotheken, maar de schepenen konden ook allerlei andere akten passeren. Wat de notaris deed, konden zij ook (andersom dus niet!). Deze akten worden soms aangeduid met ‘allerhande’ of ‘allerlei’. Vooraf even een korte toelichting op transporten en hypotheken:

Transport

A transporteert/vertijt/doet afstand/draagt op ten behoeve van B van huis/land gelegen te X belend met ... (eventueel: belast met …)

Hypotheek

A verklaart schuldig te zijn aan B de som van ... met zoveel rente, te betalen ... en daarvoor tot onderpand te stellen/uit huis/land gelegen te X belend met ... (eventueel: belast met ...)

Een van de merkwaardigheden van de 16e en 17e eeuw is hoe de rentebedragen genoteerd werden. Men sprak niet van procenten, maar van de 16e, 18e of 20e penning. Het percentage vindt u door 100 te delen door 16, 18 of 20, resp. 6¼, 5½ en 5%.
Schepenen spraken ook recht in conflicten en daarom vindt men in de schepenbankarchieven ook vonnisboeken en rollen. Op de rol werd de voortgang van processen bijgehouden. Inhoudelijk zijn ze zelden interessant, maar er komen namen in voor en daarom kunnen ze voor u van belang zijn. U weet dan of iemand op zeker moment nog in leven is. Vonnisboeken zijn aardiger, omdat daarin de aard en soms de toedracht van het conflict of de misdaad vermeld worden en natuurlijk ook het gevolg. Schepenen hadden ook de zorg voor minderjarigen en zwakken. Ze waren oppervoogden en konden als zodanig voogden en curatoren aanstellen.

Naast deze rechterlijke taken, hadden schepenen ook nog een bestuurlijke functie. Ze zorgden voor de regelgeving en voor het financieel beleid en beheer. In de dorpsarchieven kan men vaak de weerslag van dat laatste vinden: belastinglijsten die niet alleen een aanwijzing geven voor de vermogendheid, maar ook informeren over de gezinssamenstelling of over de omvang en de ligging van onroerend goed. Op de site van Hein Vera staan transcripties en bewerkingen van zulke bronnen.

De hierna volgende akten betreffen alle vrijwillige rechtspraak.

 

De lastigheid van de leesbaarheid loopt op. Deze is niet alleen afhankelijk van het schrift en de afkortingen, maar ook van de materiële staat van het document, de verkleuringen, het gebrek aan contrast, de inktvraat e.d.

De eerste akte is een schuldbekentenis waar bij onroerend goed tot onderpand wordt gegeven. Bijzonder is, dat dit goed wordt overgedragen met een ontbindende voorwaarde. Alleen als de schuld op tijd wordt afgelost, keert het onderpand terug. Indien niet op de afgesproken tijd wordt afgelost mag de geldschieter het onderpand houden. Een dergelijke akte bood de geldschieter extra zekerheid en gemak. Hij hoefde niet naar de rechter om zijn geld terug te krijgen, hij kon het goed verkopen. Let op de ‘e’ die gemakkelijk met een ‘d’ verward kan worden. Verder is het wennen.

De tweede tekst is ook een obligatie maar nu op alle goederen, zonder speciaal onderpand. Een dicketon (ducaton) en een pattecon (pattacon) zijn munten. De tekst biedt verder geen moeilijkheden.

Tekst drie is een transport na uitwinning, opwinning of evictie. Als er aan een schuld een onderpand verbonden was en die schuld niet werd afgelost of de rente niet werd betaald, kon het onderpand gerechtelijk verkocht worden. Dat was een procedure met allerlei toeters en bellen, waarvan u hier de laatste fase ziet. De schuldeisers dragen hier het goed over aan een nieuwe eigenaar.
President is eerste schepen, voorzitter van de schepenbank. Grontchijns is een jaarlijks af te dragen bedrag aan een derde, een soort canon. Behalve een wat ‘huppelend’ schrift bevat deze akte geen moeilijkheden, die u al niet eerder gehad heeft of die u niet zou kunnen oplossen.

De vierde akte is langer en ingewikkelder verhaal, met een wat lastiger schrift met vlekken en inktvraat. Een heleboel ellende komt hier bij elkaar. Maar het is te lezen!
Het verhaal: A is zonder testament overleden, nalatende broers en zusters (B, C, D) als erfgenamen en (E) een ontwettig kind (in deze plaats erfden de onwettigen niet automatisch van de moeder). A had met de vader (F) van het kind een akkoord gesloten, dat er op neer kwam dat zij, voor een zeker bedrag door F te betalen, het kind voor haar rekening zou opvoeden. Tot nakoming van dat akkoord had A haar goederen tot onderpand gesteld ten behoeve van F. A is echter overleden en F heeft de zorg van het kind op zich genomen. F is om de kosten van de opvoeding te verhalen een gerechtelijke procedure begonnen. Dit is het oude verhaal (de voorgeschiedenis, zie vorige les). Nu hebben B, C en D ter eenre en E die inmiddels getrouwd is met G mede in de naam van F ter andere zijde een akkoord gesloten waarin het navolgende bepaald is: B zal 2/3 van de nalatenschap van A hebben en D 1/3. B en D moeten de lasten die er op rusten ten behoeve van H betalen, ook weer in de verhouding 2/3 – 1/3, maar B moet de achterstallige lasten volledig zelf betalen. C, E, F en G doen onder deze voorwaarde (en voor een geldbedrag dat hier niet wordt genoemd) afstand van hun rechten op de goederen. F moet dit akkoord nog bevestigen.
Een geloefte is een obligatie, een schuldbekentenis. Indemniteijt is schadelooshouding – schadeloosstelling. Vogelweijde is onbewerkt, ongebruikt. Vessen = Vessem. Simul cum omnibus litteris ac toto jure = gelijk met alle (schepen) akten met alle recht. Commer is last, calengie is vordering of last. Approberen is goedkeuren, bevestigen. Scabini is schepenen.

De laatste tekst is een snel in klein schrift beschreven begin 16e eeuwse tekst. Inhoudelijk niet lastig, maar door het snelle schrijven verschillen de letters onderling soms nauwelijks. Het is een hypotheekakte waarvan het schema hierboven beschreven staat. Een bijzonderheid is dat de lening gelost moet worden als de geldschieter geld nodig heeft. Van het woord ‘schieten’ is bij het scannen de, in het origineel nauwelijks zichtbare, laatste lettergreep weggevallen. Schie is dus schieten. Probeert u het maar eens.